Door de oorlog in Oekraïne en de daardoor sterk verslechterde relatie met Rusland, wil de Europese Unie zo snel mogelijk de afhankelijkheid van Russisch aardgas en aardolie afbouwen. Ook Nederland importeerde de afgelopen jaren gemiddeld 15% van het verbruikte en verhandelde aardgas uit Rusland, en wil nu op zoek naar alternatieven. Daarbij wordt nu mogelijk opnieuw naar de kolencentrales gekeken.
Nederland beschikt momenteel nog over vier kolencentrales, waarvan drie tot de modernste ter wereld behoren (geopend in 2015 en 2016). In het kader van het klimaatbeleid is eind 2019 echter wettelijk vastgesteld dat uiterlijk 2030 geen enkele energiecentrale in Nederland meer steenkool of bruinkool mag verstoken. Door de zoektocht naar alternatieven voor Russisch gas, stelt het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat nu over het mogelijk langer openhouden van centrales dat “in tijden van crisis niets kan worden uitgesloten”.
Wet verbod op kolen bij elektriciteitsproductie
In 2019 keurden de eerste en tweede kamer een wet goed die het gebruik van kolen in energiecentrales verbiedt. Vanaf wanneer hangt af van het rendement van de centrale (hoeveelheid uitstoot per opwek), met als uiterste moment 2030 voor de efficiëntste centrales. Dit besluit leidde tot ophef, omdat het verbod op kolen in de praktijk leidt tot een gedwongen sluiting van de meeste energiecentrales die van kolen gebruik maken. De eigenaren van deze centrales willen hier daarom voor gecompenseerd worden.
Het doel van de wet is het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen. Het sluiten van kolencentrales is een relatief eenvoudige maatregel voor uitstootreductie in Nederland, omdat het relatief veel uitstoot betreft uit een relatief klein aantal bronnen. Zo werd eerder de Hemwegcentrale in Amsterdam versneld gesloten om aan het Urgenda-vonnis te kunnen voldoen.
Critici hebben erop gewezen dat een internationalere aanpak effectiever is, omdat bij focus op alleen de nationale uitstoot het risico bestaat dat de elektriciteitsproductie die in Nederland verloren gaat, in het buitenland wordt overgenomen door nog vervuilendere energiecentrales.
Kolencentrales in Nederland zijn recent gebouwd
De wet heeft in de praktijk effect op de Amercentrale in Geertruidenberg, die voor 2025 geen kolen meer mag verstoken, en drie modernere kolencentrales (één in de Eemshaven en twee op de Maasvlakte bij Rotterdam) die voor 2030 geen gebruik meer mogen maken van steenkool of bruinkool.
De wet is zo geformuleerd, dat het de eigenaren vrij staat om op een andere brandstof over te stappen. Daarmee zou de wet niet leiden tot onteigening, waarvoor compensatie gegeven zou moeten worden. Ook zou het uitstel van de ingang van het verbod een periode van ‘compensatie in natura’ zijn, omdat in deze periode nog inkomsten verkregen kunnen worden.
De eigenaren zijn het hier niet mee eens. Zij stellen dat het financieel niet rendabel is om op een andere brandstof, zoals biomassa, over te stappen. In ieder geval niet zonder flinke subsidies. De wet leidt in de praktijk dus tot een gedwongen sluiting, zo stellen deze bedrijven.
Een belangrijk punt van discussie is het feit dat drie van de vier genoemde kolencentrales pas zeer recent zijn gebouwd, en de investeringen dus voor veel langere periode zijn gedaan dan ‘slechts’ tot 2030. De eigenaren stellen dat zij dit hebben gedaan, omdat de overheid hier destijds juist zeer in geïnteresseerd was voor diversificatie van energiebronnen. Dat de overheid nu kort na de opening stelt dat ze de facto weer moeten sluiten, zien ze als onbetrouwbaar overheidsbeleid en slecht voor het investeringsklimaat.
Alternatieven voor Russisch aardgas op korte termijn
De Russische economie is voor een heel belangrijk deel afhankelijk van de inkomsten uit de verkoop van aardgas en aardolie aan andere landen. Het liefst zouden de meeste Westerse landen Rusland dan ook in deze ‘economische slagader’ willen treffen, maar het probleem is dat hierdoor ook de eigen landen zwaar getroffen kunnen worden, door grote prijsstijgingen en tekorten aan brandstof.
Voor het terugdringen van de vraag naar Russisch aardgas, wordt enerzijds gekeken naar manieren om de energievraag terug te brengen, zodat er in totaal minder aardgas nodig is, en anderzijds naar alternatieven manieren om energie op te wekken. Belangrijke kanttekening is dat aardgas voor elektriciteitsopwekking gemakkelijker te vervangen is dan het aardgasverbruik in huishoudens voor koken en verwarmen. Dit laatste vergt voor bestaande bouw vaak flinke investeringen in isolatie en nieuwe apparatuur/infrastructuur zoals warmtepompen of warmtenetten.
Nog meer windmolens en zonnepanelen zijn een belangrijk middel, maar hier wordt al stevig aan gebouwd en kan door de weersafhankelijkheid niet volledig zonder regelbare centrales als ondersteuning. Het bouwen van kerncentrales is vooral een alternatief op de langere termijn, omdat de realisatie vele jaren in beslag zou nemen.
Aardgas kan ook van elders gehaald worden. Zo wordt nu Europees gewerkt aan meer invoer van LNG (vloeibaar aardgas) uit andere landen dan Rusland. Ook wordt er voorzichtig gesproken over het weer opvoeren van de Groningse aardgasproductie.
Opties voor kolencentrales
Mede als gevolg van de nieuwe kolenwetgeving, is sluiting van een van de drie modernste centrales al aanstaande. Het gaat om de kolencentrale op de Maasvlakte van Riverstone, die over enkele weken zal sluiten. Gezien de wens om de Russische oorlogskas niet meer mede te spekken, zou het een optie kunnen zijn om de sluiting van de kolencentrales in Nederland langer uit te stellen. Op dit moment is dit echter nog niet concreet, zo stelt het Ministerie van EZK.
Een huidig probleem met de kolencentrales dat dan wel aangepast zou moeten worden, is het feit dat ook veel steenkool op dit moment uit Rusland wordt geïmporteerd. Hiervoor bestaan echter wel voldoende alternatieve leveranciers in de wereld.
En ander nadeel is dat dit de uitstoot van broeikasgassen niet ten goede zou komen. Op dit moment wordt al met behulp van subsidie biomassa bijgestookt in de kolencentrales. Met extra subsidies zou een nog groter gedeelte van de kolen nog langer vervangen kunnen worden door biomassa. Bij juist gebruik van streng gecertificeerde biomassa, zou dit ook op het gebied van uitstoot voordeel opleveren ten opzichte van het gebruik van aardgas. Het sentiment rondom biomassa is in Nederland echter niet heel goed de laatste jaren.
De komende tijd zal moeten uitwijzen of de nieuwe situatie in de wereld nieuwe kansen zal bieden aan de recent gebouwde kolencentrales in Nederland, of dat het einde verhaal blijft.