Het Hof van Justitie van de Europese Unie heeft een recorddwangsom opgelegd aan een EU-lidstaat: Polen moet €500.000 per dag betalen zolang het de Turów-bruinkoolmijn open houdt. In mei oordeelde hetzelfde hof dat de mijn gesloten moet worden, in een zaak aangespannen door buurland Tsjechië. In dat land ondervinden grensdorpen in de buurt van de mijn onder meer overlast door luchtvervuiling en een sterk dalen grondwaterpeil. Het is voor het eerst dat een lidstaat een andere lidstaat aan EU-recht houdt met behulp van dwangsommen. Ook is het de hoogste dwangsom ooit opgelegd vanuit de EU.
Polen heeft laten weten geen cent te gaan betalen, omdat sluiting onevenredig en onverantwoord zou zijn. De energiecentrale naast de mijn, die volledig draait op de bruinkool, verzorgt 7% van de elektriciteit in het land en levert warmte aan nabijgelegen woningen en gebouwen. Ook werken er ca. 3.500 mensen.
Burenruzie
De Turów-bruinkoolmijn bestaat al sinds begin vorige eeuw en is gelegen op een bijzonder stuk Pools grondgebied dat bijna geheel wordt omgeven door Duitsland en Tsjechië. De nabijheid bij deze buurlanden is de bron van het huidige conflict, omdat een groot deel van de nadelige effecten van de mijnbouw over de grens is te merken. De mijn en naastgelegen energiecentrale is in het bezit van het Poolse staatsenergiebedrijf.
Bruinkool is een zacht type kool dat doorgaans aan de oppervlakte wordt afgegraven. Daarmee veroorzaakt zowel de winning als de verbranding meer vervuiling dan steenkool. Naast o.a. luchtvervuiling en geluidsoverlast is een voornaam probleem voor de Tsjechische grensdorpen dat zij soms zonder water komen te zitten. Om te voorkomen dat de mijn onder water komt te staan wordt 40 liter grondwater per seconde afgepompt in een nabijgelegen rivier. Dit zorgt ervoor dat het grondwaterpeil vele meters per jaar lager kan komen te liggen. De putten die het drinkwater voor deze dorpen leveren, komen daardoor soms droog te staan. Ook dreigt er verzakking voor een Duits dorp.
Hoewel het conflict tussen met name Tsjechië en Polen over de mijn al vele jaren bestaat, besloot Tsjechië naar het Europese Hof te stappen toen Polen in 2020 de vergunning voor de mijn verlengde. Inmiddels mag de mijn van Polen tot 2044 open blijven, wanneer de bruinkool naar verwachting is uitgeput. De Tsjechen eisten bij de rechter onmiddellijke sluiting en kregen gelijk, maar de mijn bleef open. Met een aanvullende eis van €5 miljoen dwangsom per dag hoopten zij dit alsnog af te dwingen. De rechter is nu meegegaan in een dwangsom, maar verlaagde deze naar €500.000 per dag.
Kolen symbool van soevereiniteit voor Polen
Polen heeft een bijzondere relatie met kolen. Bijna driekwart van haar energie wordt opgewekt met kolen en er werken ca. 80.000 mensen in de sector. Het land beschikt zelf over grote voorraden van de grondstof en het is lang een bron geweest van nationale trots. In de communistische tijd werd de kolenwinning verheerlijkt en in 1989 werkten er nog 400.000 mensen. Daarmee hebben de betrokken vakbonden van oudsher een sterke positie in de Poolse politiek.
Met tegenzin voelt de Poolse overheid zich echter steeds meer genoodzaakt om naar alternatieven te kijken. Voor 2050 wil de EU alle steen- en bruinkoolmijnen sluiten. Daarnaast zorgen de steeds hoger wordende ETS-prijs en banken die leningen weigeren ervoor dat veel kolencentrales in Polen het financieel lastiger krijgen, en zijn de eigen kolenvoorraden eindig of steeds lastiger (en dus duurder) om te bereiken. De overheid moet subsidies verstrekken om de leveringszekerheid te behouden. Vorig jaar kondigde de regering daarom hervormingen aan van het staatsenergiebedrijf, met o.a. geplande sluitingen en verlaagde salarissen. Dit ging gepaard met veel protest.
Een gevoel dat sterk leeft onder tegenstanders van de hervormingen is aantasting van de soevereiniteit. Bij een demonstratie afgelopen juni stelde men dat vroeger Moskou het voor het zeggen had in hun land, en nu Brussel. Ook vond men de Tsjechen hypocriet, omdat zij in dezelfde grenstreek bij Turów zelf ook energie opwekken met kolen. Gonerski, voorman van de belangrijke vakbond Solidarnosc, stelt bovendien dat Duitsland de bouw van een kerncentrale probeert te verhinderen, zodat er geen alternatief is voor bruinkool. Men wordt dan afhankelijk van andere landen voor de eigen energievoorziening.
Toekomst
De EU-dwangsom wegens het openhouden van de bruinkoolmijn komt bovenop een ander lopend conflict tussen de EU en Polen, rondom een door Polen ingestelde tuchtcommissie voor rechters. Als Polen deze niet opheft, wordt daar mogelijk ook een dwangsom voor opgelegd.
Ondanks de recente botsingen lopen de onderhandelingen over een oplossing rondom Turów nog steeds door. Tsjechië hoopt dat de dwangsom zal helpen hier sneller een doorbraak te bereiken. Tegelijk moet Polen intern zoeken naar een geschikte oplossing voor de landelijke energievoorziening, die recht doet aan de leveringszekerheid, arbeiders en klimaatdoelen.